ΙΔΕΟΓΡΑΜΜΑΤΑ - IDEOGRAMMES

Γιώργος Φρέρης Καθηγητής Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης Τμήμα Γαλλικής γλώσσας.

Σήμερα, αν στέκεται ξαφνιασμένος ο αναγνώστης και σαν διστακτικός και σκεπτικός εμπρός στις καινούριες ποιητικές προσπάθειες, πολύ πιο αμήχανο παρουσιάζεται το έργο για τον ποιητή γιατί όλα αυτά τα νήματα που τον συνέδεαν με το κοινό του, η ρίμα, το μέτρο, η στροφή και τα άλλα, ήταν και ισάριθμα νήματα που έδεναν το πραγματοποιημένο έργο με ttjv αρχική έμπνευση, (σ.77)

Αυτές τις σκέψεις του Κ.Θ.Δημαρά, από το έργο του Δοκίμιο για την ποίηση, θυμήθηκα, κυρίες και κύριοι, ανατρέχοντας στο ποιητικό έργο της Μελίτας Καραχάλιου-Τόκα, ενός έργου που αν και πρόσφατα γνώρισα, ωστόσο μου παρακίνησε την προσοχή, γιατί διέκρινα μια έντονη τάση αναζήτησης νέων εκφραστικών μέσων. Αν και το απόσπασμα του Δημαρά που σας διάβασα αναφέρεται στην αποδέσμευση της νεότερης ποίησης από τον ασφυκτικό κλοιό των νόμων και των κάθε λογής περιορισμών του ποιητικού λόγου, πιστεύω πως η παρατήρηση του ιστοριογράφου της λογοτεχνίας μας αρμόζει και σε κάθε νεοτερισμό που τείνει να γίνει κανόνας. Γι αυτό και στο ίδιο κεφάλαιο διευκρινίζει πως

Όταν έγινε συνείδηση στους ποθητές η φύση του λυρισμού, με ακέρια τη δύναμη τους προσπάθησαν να λυτρωθούν από τη γοητεία των δοσμένων σχημάτων και να τραβήξουν το δρόμο τους τον αχάρακτο. (σ.78)

Αυτόν τον "αχάρακτο" δρόμο φαίνεται να διέρχονται, εδώ και δεκαπέντε χρόνια, το ποιητικό έργο και οι λογοτεχνικές αναζητήσεις κι ανησυχίες της Μελίτας Τόκα-ΚαραχάΙιου που αντιλαμβάνεται την ποίηση σαν μια επιβεβαίωση της ύπαρξης των πραγμάτων, σαν επιβεβαίωση της ίδιας της ζωής. Τα πράγματα, τα αισθήματα, οι έννοιες προϋπάρχουν για vol επιβεβαιώνουν την πραγματικότητα και όχι ως-κενό που επιδιώκει την πλήρωση του μέσο του λόγου και πολύ περισσότερο μέσω της ποίησης. Στην ποίηση ο λόγος ενσαρκώνει την κατάσταση των πραγμάτων, των αισθήσεων, των νοημάτων μέσα από τη διάσταση μας αδιευκρίνιστης προοπτικής τους. Η ποίηση είναι λόγος στον βαθμό και το μέτρο που ένα ποίημα ανευρίσκεται ο άγνωστος και ανερμήνευτος λόγος των πραγμάτων προς την πραγματικότητα.

Αν και το εξουσιαστικό στοιχείο παραδοχής των πραγμάτων στην ποίηση είναι λέξεις, αναμφίβολα την ταυτότητα τους εξουσιάζει ο ακριβής συμβολισμός τη πραγματικότητας που αποδεικνύουν, που εκφέρουν, που εκφράζουν. Την πραγματικότητα αυτή μπορεί να την διατυπώσει ποικιλότροπα η ποίηση μέσω του λόγου: ανάλογα με τη θεώρηση μιας σχολής, μιας λογοτεχνικής τάσης, μιας πολιτισμικής νοοτροπίας, μιας προσωπικής ιδιοσυγκρασίας. Στην περίπτωση της Μελίτας Καραχάλιου - Τόκα η πραγματικότητα αποδίδεται και με το σχήμα, δηλαδή δεν αρκεί ο λόγος. Ή μάλλον η πραγματικότητα που ο ποιητικός λόγος εκφέρει, ταυτίζεται απόλυτα με την απεικόνιση των πραγμάτων, που επιβεβαιώνεται σε τέτοιο βαθμό ώστε οι λέξεις να αποτελούν το άλλοθι της πραγματικότητας, ή το σχήμα το άλλοθι του λόγου. Κι αυτό γιατί ό,τι εκφράζεται μέσα από ένα ποίημα δεν είναι η αναπαράσταση μιας σαφούς και οριοθετημένης από τις λέξεις κατάστασης, αλλά μια πραγματικότητα που ούτε χειραγωγείται ούτε τιθασσεύεται. Απλώς διατυπώνεται και υπάρχει στη νόηση, στη φαντασία.

Αυτές τις γενικές παρατηρήσεις που αφορούν τη σχηματική ποίηση, τις διαπιστώνει κανείς από την πρώτη ποιητική συλλογή της Μελίτας Καραχάλιου-Τόκα, Περάσματα, 1980, μια συλλογή "σεμνή κι απέριττη" όπου διαφαίνεται η τάση της δημιουργού για νέους εκφραστικούς τρόπους γραφής, για νέα μεθόδευση προσέγγισης του αναγνώστη. Πρόκειται για ποιήματα-εντυπώσεις όπου αφουγκραζόμαστε την ενδόμυχη σκέψη της, όπου χαιρόμαστε για την εφευρετικότητα της. Πρόκειται για ποιήματα που προδιαγράφουν, μέχρι ενός βαθμού, την μετέπειτα εξέλιξη της με τις ποιητικές της συλλογές Περιπλανήσεις, το 1983, Ιδεογράμματα, το 1995, καθώς και το δοκίμιο της Από το Θεόκριτο στο λογογράφημα, την ίδια χρονιά. Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της ποιητικής παραγωγής μπορούν να συνοψιστούν στα εξής σημεία:

Πρώτα, στη συχνή απουσία του ρήματος ή στη σπάνια χρησιμοποίηση του, με αποτέλεσμα οι εικόνες-εντυπώσεις να εκφράζονται από τις ίδιες τις λέξεις και η εκτίμηση ή και η προέκταση τους να αφήνεται στον ίδιο τον αναγνώστη. Και δεν αναφέρομαι αποκλειστικά και μόνο στα ποιήματα της σχηματικής γραφής, αλλά και στα υπόλοιπα, όπως στο ποίημα "Περιγραφή"·"

Ο δρόμος πλατεία το λιμάνι τα καράβια,

όνειρα παγιδευμένα μέσα στο λιμάνι.

Πιο πέρα το ακρωτήρι ο φάρος η θάλασσα ο ουρανός,

ο ουρανός κι η θάλασσα μπερδεύονται, γίνονται ένα.

Ο τόπος εδώ είναι μικρός, σε πνίγει, "πουθενά δυνατή η φυγή".

ή στο ποίημα" Πρόσθεση":

Κάθε φορά, λίγες στιγμές μαζί. Πολλές στιγμές, λίγα λεπτά. Πολλά λεπτά μια ώρα.

Πολλές ώρες μαζί μια μέρα. Μια μέρα μια ζωή. Να! η ζωή μας.

Φυσικά στη σχηματική ποίηση, το φαινόμενο της έλλειψης του ρήματος είναι πιο συχνό, ίσως και να επιβάλλεται. Π.χ. η χαρτογράφηση του ποιήματος "Οι Κυκλάδες της αγάπης που μας θυμίζει λίγο τον "Χάρτη της τρυφερότητας", La Carte du tendre, του γνωστού μυθιστορήματος του Που αιώνα της Κας Συντερύ, Ο Μέγας Κύρος (Le Grand-Cyrus), μας προσανατολίζει σε τόπους και σκοπέλους ρεαλιστικούς μιας αισθηματικής ζωής, συνόψιζα επιγραμματικά και χωρίς ρομαντικούς τόνους μια πραγματικότητα, καταγράφει με απόλυτη απλότητα και φαντασία την πορεία μιας σχέσης. Το ίδιο ισχύει και για το "άτιτλο" ποίημα όπου κυριαρχεί ο ήλιος. Η διαφορά ανάμεσα στο δύο ποιήματα βρίσκεται, κατά τη γνώμη μου στο ρυθμιστικό ρόλο του ρήματος. Στις "Κυκλάδες της αγάπης" η έλλειψη ρήματος, δηλαδή η απουσία ενέργειας ή παθητικότητας, προβάλλει μια ουδέτερη κατάσταση, όπου το ποιητικό εγώ είναι απών και αναπληρώνεται από το εγώ του αναγνώστη. Ο αναγνώστης σχεδιάζει, κατά το δοκούν, την περιπλάνηση του στο προσφερόμενο πλαίσιο-χώρο. Στο "άτιτλο" ποίημα, από τον πυρήνα Η αγάπη γεννά, ένας μικρός πυρήνας ζωής που έρχεται, κατά κάποιο,  σε αντίθεση με τον ασφυκτικό κλοιό των κεφαλαίων γραμμάτων Αξέχαστες Στιγμές, ο αναγνώστης αναγνωρίζει με κάποια "τάξη" τις συνέπειες, ή καλύτερα τις φάσεις της αγάπης. Οι ίδιες παρατηρήσεις ισχύουν και για το ποίημα "Ο αστερισμός της μικρής άρκτου", όπου οι στίχοι παραπέμπουν στο σχήμα, όπου ο ποιητικός λόγος έρχεται ως απόρροια αλλά κι ως επεξήγηση του σχεδίου.

Δεύτερο χαρακτηριστικό της ποίησης της είναι η εφευρετικότητα που πηγάζει από τη σύνδεση του λόγου με την απεικόνιση της πραγματικότητας. Κι αυτό διακρίνεται κυρίως στην πρόσφατη τρίτη ποιητική συλλογή της, τα Ιδεογράμματα, που περιλαμβάνουν κυρίως ποιήματα παλαιά όπου ο λόγος περιγράφει, σχεδιάζει, αποτυπώνει το εκφραζόμενο αντικείμενο χωρίς να το σχολιάζει. Κι αναφέρομαι στην επινόηση των ποιημάτων "Πολλοί-κατοικία", "Οι μικροί χτιστάδες", "Ο σαλίγκαρος", και στην ενότητα "Τα Σημεία της στίξης", που με εφευρηματικό τρόπο ανακαλύπτεται κι αποκαλύπτεται η εσωτερική διαδικασία της δημιουργίας, που προβάλλει τη διαδικασία της έμπνευσης, που καταγράφει τη στοχαστικότητα με αποφθεγματικό τρόπο, που διατυπώνει με διεισδυτικές παρατηρήσεις και καίριους στοχασμούς, το ιδιαίτερο πνευματικό "στίγμα" της ποιήτριας.

θα σταθώ στο ποίημα" Ο σαλίγκαρος".

Τώρα που οι κοιλάδες μου πέτρωσαν και σκιές το σώμα μου οργώνουν /μέσα στη χούφτα μου την άφθαρτη / θα κλείσω τις ολοζώντανες φλόγες που πυρπολήσανε τη θάλασσα / το φως που δραπέτευσε απ τη διάθλαση των στιγμών / το μένος από την αθωότητα της ηδονικής ευωδιάς / την αστραφτοβόλα εγκατάλειψη της άνοιξης./ Ανέλπιστα θα λάμπουνε / όπως ο σαλίγκαρος στο καβούκι του.

Σ' αυτό το ποίημα η απεικόνιση του σαλίγκαρου, πέρα από την όποια αισθητική απεικόνιση, συνδράμει στην κατανόηση του λόγου, βοηθάει στη συνειδητοποίηση από τον αναγνώστη της αναδίπλωσης, της εσωστρέφειας του αφηγηματικού λόγου, του ποιητικού εγώ. Κι ότι ακριβώς η παρατήρηση, κοινή για όλα τα σχηματικά ποιήματα της δημιουργού, μας: οδηγεί στο τρίτο βασικό χαρακτηριστικό της ποίησης της Μελίτας Τόκα-Καραχάλιου, το λυρισμό, την έκφραση του ψυχισμού της.

Στο ύφος της δημιουργού ανακαλύπτει ο αναγνώστης την ερμηνευτική της ματιά. Στις λέξεις που δεν τονίζονται με τον αντικατοπτρισμό της μουσικής, ούτε με τον παλμό του συναισθήματος αλλά με τη διάθεση της ποιήτριας, μυείται ο αναγνώστης παράλληλα μ' εκείνη, στην επώδυνη αλήθεια που την οδηγεί στην απεικόνιση του σκηνικού που περιγράφει. H ποιήτρια συχνά δεσμεύεται από τις καταστάσεις που επιβεβαιώνουν τα όρια των πραγμάτων και για το λόγο αυτό, η απεικόνιση παρόμοιων καταστάσεων αποτελεί την επιβεβαίωση των ορίων του λόγου της.

Η ποιητική εκφραστική προσπάθεια της Μελίτας Τόκα-Καραχάλιου συνθέτει αργά, υπομονετικά και με περισσή ακρίβεια λεπταίσθητες, πρωτόγνωρες απολαύσεις. Και το πετυχαίνει αυτό γιατί γνωρίζει καλά την" αγωνιώδη" διαχρονική προσπάθεια των ποιητών να προβάλουν και ν' αποδείξουν έμπρακτα πως η γραφή μπορεί να εκφραστεί και μέσω της εικόνας, πως ο ποιητικός λόγος μπορεί να απεικονιστεί μέσω της γραφής, με λέξεις, πως οι λέξεις εκτός από σημαίνοντα είναι και σχέδια, είναι και σύμβολα. Το δοκίμιο της Από το Θεόκριτο στο λογογράφημα, περιγράφει συνοπτικά και διαχρονικά, την προσπάθεια της ποιητικής έκφρασης να καταγράψει το λόγο μέσω της εικόνας, αρχίζοντας από τη σχηματική ποίηση του Θεόκριτου μέχρι την "ταχυδρομική ποίηση" του Πιερ-Αλμπέρ Μπιρό, χωρίς να παραλείπονται οι αναφορές στα Καλλιγράμματα του Απωλλιναίρ, οι ζωγραφικές απόπειρες του Καντίσκυ, οι φουτουριστικές αναζητήσεις του Μαρινέττι, η δομηστική τάση του Κάμμιγκς, οι σχηματικές προσπάθειες των Κ.Καβάφη, Γ.Σεφέρη, Απ. Μελαχρινού, Π. Ψαλτήρα, Κ. Χρυσάνθη, Ο. Ελύτη κι άλλων. Στο ίδιο έργο εξετάζονται επίσης πολύ συνοπτικά και τα "νέα ρεύματα" της σχηματικής τάσης στη γραφή, όπως η "Συγκεκριμένη", η "Οπτική", η "Αντικειμενική" ποίηση, κι άλλες.

Το πιο ενδιαφέρον όμως, στην περίπτωση της Μελίτας Τόκα-Καραχάλιου είναι ότι δεν παραμένει, όπως συχνά συμβαίνει με τους διάφορους θεωρητικούς, μόνο στη θεωρία, αλλά με τα Ιδεογράμματα δίνει έμπρακτα μια απτή και λιτή εικόνα για το πως αντιλαμβάνεται την αναζήτηση "για νέους τρόπους έκφρασης, πιο τολμηρούς από τους παραδοσιακούς τρόπους αποκαλύπτουν μια διαφορετική ποιητική αίσθηση". Σε μια εποχή, όπου η κυριαρχία της εικόνας ωθεί τη γραφή στην "περιθωριοποίηση", η ποιήτρια επιχειρεί να συμφιλιώσει τη γραφή με την εικόνα, ανοίγοντας στον ποιητικό λόγο νέα πεδία δυνατοτήτων, δίνοντας, με επιτυχία, νέα ώθηση στην ποιητική δημιουργία. Η πιστή και ταυτόχρονα σωστή μετάφραση των Ιδεογραμμάτων της στα γαλλικά από το Νίκο Τούλα, παρέχει στον αναγνώστη μα. αίσθηση οικουμενικότητας και προσδίδει στον ποιητικό λόγο μια διάσταση γενικής σύνθεση.