Ανάφλεξη στιγμών Κεντρική Βιβλιοθήκη Δήμου Θεσσαλονίκης

Δημήτρης Γουνελάς Αν. Καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ

Δευτέρα 29. Νοεμβρίου 2004, 8' μμ

Κεντρική Βιβλιοθήκη Δήμου Θεσσαλονίκης

Η Μελίτα Τόκα Καραχάλιου έχει εκδώσει όλες μαζί έξη ποιητικές συλλογές από το 1980 μέχρι σήμερα, έχει δημοσιεύσει και σε περιοδικά μεμονωμένα ποιήματα και έχει γράψει και ένα μικρό

δοκίμιο περί ποιητικής. Η παρούσα συλλογή περιλαμβάνει 33 μικρά σε έκταση ποιήματα που έχουν έναν κοινό θεματικό πυρήνα, μια περιγραφή της ευφορικής στιγμής, όπως φαίνεται και από τον τίτλο

«Ανάφλεξη Στιγμών». Επαναλαμβάνω μια περιγραφή το πως ο ποιητής νιώθει αυτή την ευφορική στιγμή και περιορίζει το χρόνο σε μια στιγμή. Δηλαδή υπάρχει χρονικότητα και καταλήγει να πιάνει εκείνη τη στιγμή της Ανάφλεξης με άλλα λόγια. Εκφράζει δηλαδή προσωπικά και υποκειμενικά συναισθήματα.

Μετά από δύο επιγραμματικές εκφράσεις δικές της που η μια έχει ως εξής: Κάθε λεπτό είναι αταξίδευτο, πιάνει το αντικείμενο σε μια κατάσταση που ακόμα δεν έχει ξεκινήσει. Αυτό είναι το λεπτό και επομένως είναι το ανάλογο με τη στιγμή. Και η άλλη έκφραση της:

Ένα καράβι

Χαρακιά στου χρόνου του σώμα.

Ανάφλεξη Στιγμών

Είναι δηλαδή το μότο που έχει χρησιμοποιήσει για τη συλλογή αυτή.

Και επαναλαμβάνω το πρώτο ποίημα έχει τον τίτλο « Άγια Στιγμή» και διαβάζει κανείς τα εξής. Σας έχω μοιράσει μια φωτοτυπία, θα ήθελα να βλέπατε και εσείς μόνοι σας τα ποιήματα και όχι μόνο να τα ακούτε.

Φυλαχτό να φοράς την Άγια Στιγμή.

Μέσα άπό φεγγερές στοές

να μπαίνεις στο αλώνι της σελήνης,

τον τρύγο των φιλιών,

τη δόξα των σωμάτων να γιορτάζεις.

Να γιορτάζεις.

Και στους πυκνούς ορίζοντες

ας καίγονται οι μήνες και οι χρόνοι.

Τη διάρκεια τους καταργώντας.

Σαφώς και θέλει να πιάσει την ιερότητα με την έννοια της στιγμιαίας πραγματοποίησης σε μια κατάσταση που είναι έξω από τον χρόνο, τον χρόνο όπως τον εννοούμε στην συμβατική και γραμμική του συνεχεία. Για αυτό και τονίζει ότι Άγια Στιγμή είναι εκείνη που καταργεί την ύπαρξη του χρόνου. Και επαναλαμβάνω τους τρεις τελευταίους στίχους:

Και στους πυκνούς ορίζοντες

ας καίγονται οι μήνες και οι χρόνοι.

Την διάρκεια τους καταργώντας.

Και έχει βάλει τελεία στο χρόνοι, που θέλει νομίζω, να δώσει έμφαση ακριβώς και έτσι όπως το βάζει χωρίς ρήμα, μου φαίνεται ότι θέλει να πιάσει ακριβώς σε μια ανοίκεια έτσι έκφραση, την όλη έννοια της στιγμής. Δεν είναι σκοτεινή η ποίηση της κυρίας Καραχαλιου για μένα.

Ανάγει στη σύλληψη και έμπνευση όπως την έχουνε κατανοήσει όλοι οι λυρικοί ποιητές. Στο χρόνο σημαίνει ότι όλα έρχονται και παρέρχονται. Στη στιγμή εντοπίζεται η ακεραιότητα της υπόστασης μας και βέβαια μια τέτοια ποίηση είναι ερωτική ποίηση, όχι με την καθημερινή έννοια του Έρωτα, άλλα με την ιερή έννοια της μόνης και αληθινής και τέλειας πραγματικότητας, που είναι όχι στην εξέλιξη,

άλλα στην στιγμή που την συλλαμβάνουμε.

Σε μια πιο πεζή έκφραση το ίδιο τονίζει και ο Σεφέρης, στο πρώτο ποίημα της Στροφής το 1931. Ο Σεφέρης το πρώτο ποίημα της Στροφής, που είναι μια επαναστατική συλλογή για τα ελληνικά

γράμματα το ονομάζει και αυτό Στροφή. Το ποίημα στην φωτοτυπία είναι από κάτω από το ποίημα Αγια Στιγμή της κυρίας Καραχάλιου. Και σας το διαβάζω:

Στιγμή, σταλμένη από ένα χέρι που αγάπησα πολύ ... Η Ιερότητα της Στιγμής είναι ανάλογη και στον Σεφέρη νομίζω. Ο Σεφέρης ξεκινάει ενδεικτικά μ' αυτή τη λέξη Στιγμή και τη βάζει με κόμμα, για να στέκεται απ' έξω, σαν να θέλει να την τοποθετήσει μέσα στο ποίημα αλλά με έναν άλλο τρόπο, έτσι όπως τον κατανοούμε σαν σημασία. Τα δύο ποιήματα δεν μοιάζουν καθόλου, ωστόσο ο Σεφέρης όπως η κύρια Καράχαλιου προσπαθεί με έναν άλλο τρόπο να πιάσει αυτήν την αμοιβαία σκέψη. Και έτσι όπως τοποθετεί την λέξη στιγμή ο Σεφέρης νομίζω ότι είναι και αυτός ερωτικός: Στιγμή, από ένα χέρι που τόσο είχα αγαπήσει... ....σαν μαύρο περιστέρι.

Τη στιγμή που το περιστέρι, όταν το δεις στη δύση, εκεί που είναι άσπρο και πέσει έξω από τις ακτίνες του ήλιου μαυρίζει. Επομένως έχει συλλάβει την έννοια της στιγμής και την επαναλαμβάνει με αυτή την εικόνα, την εικόνα του περιστεριού τη στιγμή που δύει ο ήλιος και το περιστέρι, ενώ πετάει στο φως, γυρίζει στη σκοτεινιά.

Κι ενώ ο δρόμος άσπριζε 

Νομίζω ότι είναι αυτονόητο και τελειώνει ο Σεφέρης με την Ύδρα. Δεν ξέρουμε αν εννοεί τη Ύδρα τον αστερισμό ή αν εννοεί την Λερναία Ύδρα. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί την λέξη, είναι σαν να σου δίνει την αίσθηση φόβου μπροστά σ' αυτό πού έχει συλλάβει. Κάπως έτσι νομίζω ότι είναι.

Η κυρία Καραχάλιου κρατάει την στιγμή στο κόρφο της σαν φυλαχτό, έτσι μας λέει και μπαίνει στο αλώνι της Σελήνης, μας λέει, σε μια ζάλη και μπαίνει στην κυκλοτερή κίνηση των ουράνιων σωμάτων. Νομίζω ότι είναι κάτι ανάλογο της συντυχίας, που βλέπω τα δύο ποιήματα, που είναι τελείως διαφορετικά, άλλα έχουν την ίδια σα να λέγαμε ευαισθησία να αντιληφθούνε την ποιητική στιγμή, την ιερή στιγμή της δημιουργίας. Πρόκειται δηλαδή για μια ευλογημένη ώρα η στιγμή, και ίσως θέλει να παίξει με το μεγαλείο αυτό της στιγμής και ο Σεφέρης και η κύρια Καραχάλιου. Δε νομίζω ότι είναι η κατάλληλη ώρα για να επεκταθώ σε σχολαστικότερες αναλύσεις για να μην σας κουράζω. Αλλά νομίζω ότι και τα δύο ποιήματα, θα άξιζε να τα διδάξω καμιά φορά και να δω πως λειτουργούνε στους φοιτητές. Οπωσδήποτε μπορούν να παρομοιαστούν ως την συμβολική απεικόνιση της πράξης του Έρωτα. Γιατί ο Σεφέρης τον ονομάζει Έρωτα η κυρία Καραχάλιου σα να τον ζει κάπως, αυτό το να γιορτάζεις, τη δόξα των σωμάτων να γιορτάζεις, εγώ το βρίσκω εξαιρετικά ερωτικό. Αλλά επαναλαμβάνω δεν είναι ερωτικό με τη φτηνή και με την καθημερινή έννοια. Είναι ένας άλλου τύπου αντίληψη του έρωτα. Αλλά θέλω να υπενθυμίσω ότι ο λυρισμός, αυτό δηλαδή που ονομάσαμε υποκειμενικότητα και συναισθηματικό, είναι τα κύρια στοιχεία του λυρισμού αυτά, ο οποίος έχει αυτήν την ιδιότητα να σε οδηγεί στην αποκάλυψη σαν εξομολόγηση της ενδότερης ύπαρξης μας και η ενδότερη ύπαρξη μας είναι φτιαγμένη από έναν σε εισαγωγικά Έρωτα. Η ουσία δηλαδή της ύπαρξης μας είναι φτιαγμένη από αυτές τις αναμνήσεις νομίζω, στην υπέρβαση του συμβατικού και του καθημερινού μας εαυτού. Η υπέρβαση συντελείται μέσα στην χρονικότητα βέβαια αλλά δεν πρόκειται και δεν υπόκειται στους κανόνες των χρόνων, στις διαστάσεις παρελθόν - παρόν - μέλλον. Η στιγμή σαν χρόνος είναι το μηδέν του χρόνου εγώ νομίζω. Αυτό που ο Σεφέρης το ονόμασε Στιγμή, σπυρί της άμμου.

Θα σας διαβάσω και άλλο ένα ποίημα της συλλογής της κυρίας Καραχαλιου ως ένδειξη γι αυτό που κυριαρχεί στην ποίηση της, δηλαδή ο εξομολογητικός λυρισμός ενός ενδότερου εαυτού. Και το άλλο ποίημα το ονομάζει: Φωνή μυστική. Μπορεί αυτά τα ποιήματα να σας τα διαβάσει και η ίδια μετά, αλλά εμένα με συγχωρείτε δεν συνεννοηθήκαμε τι θα διαβάσω εγώ, τι θα διαβάσει εκείνη, επομένως μη παρεξηγηθείτε γι' αυτό και θα ήθελα να τα διαβάσει η ίδια, γιατί εγώ τα διαβάζω οπωσδήποτε με το δικό μου τρόπο. Φωνή μυστική ...

Η επιλογή μου να διαβάσω αυτό το ποίημα: Φωνή μυστική είναι ακριβώς να δώσω και την έννοια αυτουνού του αιώνιου σπέρματος του ερωτικού, του ότι συμπεριλαμβάνεται νομίζω γενικότερα στην ποίηση της και για αυτό και το επέλεξα. Η συλλογή είναι λοιπόν μια λυρική ποίηση 33 μικρών σε έκταση ποιημάτων, επιγραμματικών σε μορφή τα περισσότερα. Είναι σε δύο γλώσσες. Πρώτα το κάθε ποίημα στα γαλλικά και στο δεξιό φύλλο στα ελληνικά. Τα ποιήματα στη γαλλική γλώσσα τα έχει μεταφράσει η κυρία Isabelle Taumbrun, όπως μας λέει στης εκδοτικές σημειώσεις της δεύτερης σελίδας. Ενδιαφέρον είναι πάντως ότι βάζει την μετάφραση αριστερά και πρώτη. Έχω την αίσθηση και από προηγούμενες δημοσιεύσεις της κυρίας Καραχαλιου ότι και η ίδια νιώθει πως κινείται μέσα στο πνεύμα της γαλλικής παράδοσης, για αυτό και επιδιώκει είτε με μεταφράσεις δικές της στα γαλλικά είτε με μεταφράσεις άλλων, που παρουσιάζουν την ποίηση της με το διπλό αυτό πρόσωπο. Επίσης η κυρία Καραχαλιου έχει μεταφράσει και η ίδια όχι μόνο στα γαλλικά, αλλά και από τα ιταλικά τον ποιητή V. Α. D' Armento. Φαίνεται δηλαδή ότι διεκδικεί μια ευρύτερη ανάγνωση και νιώθει ως μέλος ενός ευρύτερου χώρου, του Ευρωπαϊκού χώρου. Βλέπω πως και ο κύριος Μπίμπης έχει στο βιβλίο Κέντρο Πολιτισμού και Βιβλίου της Ν. Α. Ευρώπης, Θεσσαλονίκη 2004. Δηλαδή είναι ένα συνδυασμός πολύ ενδιαφέρων. Βλέπουν τους εαυτούς τους μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο και όχι τοπικιστικά και ελληνικά και μόνο. Επίσης έχει σαν όργανο της και θα τελειώσω εδώ σύντομα να μην σας κουράζω, τη γλώσσα και τον ρυθμό, όπως η ζωγραφική έχει σαν όργανο της τα σχήματα και τα χρώματα. Η γλώσσα κατονομάζει τα αντικείμενα και τα φαινόμενα που σχετίζονται ή προέρχονται από τον κόσμο των πραγμάτων γύρω μας, από κει ξεκινάει η γλώσσα, ονομάζω τα πράγματα, η λογοτεχνία δηλαδή χρησιμοποιεί ονόματα που μεταφέρουν νοήματα και αισθήματα σε σχέση με τα πράγματα. Αυτή είναι η βάση λοιπόν της γλώσσας, της λειτουργίας της γλώσσας, της αντίληψης και της χρήσης της γλώσσας. Αυτή η λέξη μεταφέρω είναι ο ακρογωνιαίος λίθος νομίζω, δηλαδή ότι και να λέμε, αν λέμε ποτήρι, είναι μια μεταφορά κι' αυτό, μεταφέρουμε την έννοια ποτήρι σε μια λέξη. Αυτό κάνει και η κυρία Καραχάλιου νομίζω. Μόνο που το καλλιεργεί στο έπακρο της λειτουργίας της μεταφοράς, που είναι συνηθισμένο στους ποιητές να παραβιάζουν την κοινόχρηστη μεταφορά και να την φτάνουνε σ' έναν δικό τους τρόπο, μ' έναν δικό τους τρόπο. Θέλω να πω ότι τραβάει την μεταφυσική λειτουργία των λέξεων σε ανοίκειους συνδυασμούς, που είναι σα να οικοδομεί την μεταφορά της μεταφοράς.

Θα σας διαβάσω το ποίημα που σας έχω το τελευταίο στην φωτοτυπία: Ένα πρόσωπο ...

Εγώ νομίζω ότι η κυρία Καραχάλιου στα ξεχτένιστα φύκια του ορίζοντα θέλει να πει μνήμη

Στου χρόνου τα πεθαμένα φύλλα θέλει να πει παρελθόν Στου ήλιου την καταργημένη απόσταση θέλει να πει φως

Στην πράσινη φλούδα της ημέρας θέλει να πει ελπίδα

Στης κραυγές της τέφρας θέλει να πει θλίψη

Για να τελειώσω, ο Μπόρχες λέει ότι στα Kemigran, είναι δημοτικά τραγούδια όπως τα δημοτικά ελληνικά τραγούδια, βρήκα αυτό το παράδοξο ότι στα δημοτικά τραγούδια αυτοί οι άνθρωποι εκφράζονται με μεταφορές. Και μας έχει απαριθμήσει σε ένα βιβλίο του που λέγεται « Ιστορία της Αιωνιότητας» μεταφορές των δημοτικών τραγουδιών, αυτών των δημοτικών τραγουδιών των βορείων χωρών, που λέγονται Kemigran. Τα Kemigran λοιπόν λέει ο Μπόρχες, όπως και η κυρία Καραχαλιου που σας ανέπτυξα αυτές τις περίφημες μεταφορές,

ότι την ώρα του πολέμου στα Kemigran θέλει να πει σημαία 

παλίρροια φονικού θέλει να πει επίθεση 

κοινωνία των βράχων θέλει να πει βουνό

δάσος του πολέμου θέλει να πει στρατός

νήμα του σπαθιού θέλει να πει θάνατος

δαδί της μάχης θέλει να πει σπαθί

Σας ευχαριστώ πολύ